Herriak eta hiriak lurrez komunikatzeko beharra agertu zen une batean, eta barrualdea eta itsas portuak ondo lotzeko beharra ere egon zen. Horrela, bidezidorrak edo gurdibideak galtzada bihurtuz joan ziren: harriak lortu behar ziren horretarako, landu, era berezian ipini, mendiak eta errekak igaro… Horrek lana eta dirua eskatzen zuen, eta mantentze-lanak, gero.
XI. mendetik aurrera, Europatik Santiagora joaten ziren erromesek bultzada eman zioten galtzadak erabiltzeari, Ondarroako edo Bermeoko portuetara heldu, eta Iparraldeko bidea deitutakoa erabiltzen hasi ziren eta. Beste beharrizan nabarmena izan zen itsas portuak eta meseta komunikatzea, bereziki komertzioari begira. Horren adibidea da ardoaren eta arrainen galtzada, Errioxa eta itsas portuak lotzen zituena, edo mesetatik jaitsi eta Urduñatik Bilbora joaten zena, eta handik Gernikara, Bermeon amaitzeko.
Txorierritik gutxienez bi galtzada garrantzitsu igarotzen ziren. Haietako bat aipatutako Bilbo-Bermeokoa zen: Artxanda zeharkatu ostean, Zamudio, Lezama eta Larrabetzuko lurretan sartu, eta Morgatik Gernikara heltzen zen. Gehienek bezala, 2,5 metroko zabalera zuen, alboetan lauza lauak eta erdian nerbioa. Bestea Bilbo-Plentziakoa zen: Artxandatik ere sartzen zen Sondikara, Loiura, eta Lauroetatik joaten zen Laukizera.
Gure mendi-ibilaldietan hainbat galtzadaren arrastoak aurki ditzakegu, lurrean harriak jartzeko eragatik bereizten direnak. Gehienak desagertu dira edo oraingo asfaltoaren azpian egongo dira. Hori bai: bidea mendian gora zuzen badoa eta aldapatsua bada, antzinako galtzada ez den seinalea da, zeren horiek portuak zeharka eta aldapa gutxi zeudela zeharkatzen zituzten.
Bilbotik Bermeora joaten zen galtzadaren zati bat egitea da gure proposamena, Lezamatik Bilbora hain zuzen. Hamar kilometro eskaseko ibilbidea da eta bidea patxadaz egitea merezi du, badago zer ikusi eta. Lezamako elizaren ondotik hasiko gara Zamudiorantz, eta Donejakue bideko seinale horiak lagun izango ditugu bide osoan. Lehenengo biribilgunearen ondoren Kurtzeko ermita dago, harrizko zutabe dotoreak dituena.
Bigarren biribilgunean kontuz ibili beharko dugu: seinale nagusiek aurrera, Zamudiorantz, jarraitzeko adierazten dute, baina guk ezkerretara egingo dugu. Hortik ere marka horiak topatuko ditugu. Hurrengo biribilgunean ere adi ibiliko gara: eskuinean oinezkoen bidexka hasten da, zuhaitzpean, paseorako benetan polita dena. Laster errekatxoa igarotzeko Erdi Aroko zubi aipagarria topatuko dugu. Errekaraino jaitsi ahal gara eta harriak behatu ahal ditugu: erdikoan gurutze bat dago markatuta, eta alde banatan L eta Z hizkiak; bai, Lezama eta Zamudioren arteko mugan gaude.
Bide ederrari jarraituko diogu. Autobide azpitik pasatu ostean, haren bazterretik aldapa itsusia igo, eta ezkerrean dagoen bidezidorra hartuko dugu. Aldapatsua da eta, hortaz, argi dago handik ez zela galtzadarik pasatzen. Aurrerago topatuko dugu asfaltoko errepidea; galtzada bere azpitik joango zen, ziur asko. Errepide nagusia gurutzatu, eta Erdi Aroko galtzadaren arrastoak ikusiko ditugu. Gunea itxita dago gaur egun, hura babesteko asmoz. Zamudiotarren galtzada moduan ere bada ezaguna.
Ostean, bide nagusitik irtengo gara. Kartel bati kasu eginez, eskuinaldeko bidezidorretik segitu, eta 100 bat metrora gerra garaiko bunkerra eta lubakiak aurkituko ditugu. Eta handik 50 metrora, orain dela lau mila urte eraikitako dolmenaren arrastoak. Metro batzuk aurrerago, eskuinetara, Avril mendiko tontorrera igo ahalko gara, eta hango gotorlekua bisitatu. Hori frantsesen agindupean eraiki zuten eta karlisten garaian erabili zen. Artxandako inguru horrek badu zer kontatu. Dolmenen indusketan ibilitakoek esan zutenez, leku berean topatu zituzten historiaurreko harrizko gezi-puntak, karlisten garaiko munizioa eta 36ko gerraren bonben zatiak.
Donejakue bideko markak berriro azalduko dira. Haiei jarraituta, Arabella, Begoña eta Mallonako eskaileretatik behera Bilbora helduko gara. Bidaia biribiltzeko, Unamuno plazako Arkeologi Museoan sartuz gero, beste gauza askoren artean, Artxandako dolmenetan aurkitutako geziak ikusi ahalko ditugu.