Zutarria edo iruinarria ere deitua, menhirra da lurrean zutik jarritako harritzarra. Ez dakigu ondo bere funtzioa zein zen. Mugarria zen? Menditik gidatzen zituen ibiltariak? Kulturen bat?
Gainerako eraikuntzen funtzioa, berriz, –tumuluak, dolmenak eta cromlechak– argi dago eta heriotzarekin zerikusia zuten: garai bateko hilerriak izan ziren.
Tumulua: dirudienez, mendian artzainen bat hilda agertzen zenean, gorpua estaltzen zuten haren gainean lurra eta harriak ipinita. Tontortxo bat sortzen zen, eta, dakigun moduan, azpian gorpua zegoen. Bestalde, harriz eta lurrez estalitako beste mota batzuetako eraikuntzei ere tumulua esaten zaie.
Dolmena edo trikuharria: bizi ziren inguruan dolmenak eraikitzen hasi ziren komunitateak. Helburua zen ganbara bat egitea bertan gorpuak sartzeko. Harriak goitik behera jartzen ziren hasieran (ortostatoak), eta lurrez eta harriz inguratu. Azkenik, harritzar bat –edo gehiago– igotzen zen haien gainean, ganbara estaltzeko. Trikuharri barruan gorpu bat baino gehiago izaten ziren, eta gorpuak ekialdean zegoen ate edo galeria batetik sartzen ziren.
Cromlech edo harrespilak: Burdin Aroan, gorpuak ehorzteko modua aldatu zen. Gorpuak erre egiten ziren, eta errautsak harriz egindako toki txikietan lurperatu; inguruan beste harri batzuk jartzen ziren borobilean. Ez dakigu zein erritu erabiltzen zuten, baina argi dago sinbologiaz beteriko lekuak direla.
Uste da menhirrak, tumuluak eta dolmenak orain dela 3.000-5.000 urte eraiki zirela, Brontze Aroan; Cromlechak berriagoak dira, Burdin Arokoak, Kristo aurreko 800. urtetik aurrerakoak.
Mundu osotik barreiatuta, Euskal Herriko bazter guztietan aurkitu ditzakegu halakoak, mendietan bereziki. Batzuk aipatzearren: Sorginaren txabola eta Sorginetxeko trikuharria, Araban; Errekatxuetako trikuharria eta Kurtzeganeko zutarria, Gorbeia inguruan; Okabeko cromlech-multzo ederra, Nafarroa Beherean, eta Mendiluzekoa, Entzian (Araba). Duela gutxi Oiz inguruan aurkitu da Bizkaiko lehen cromlecha.
Txorierri inguruan ere badugu zer ikusi: Hirumugarrietako trikuharriak, Artxandan; Munarrikolandako tumulu-trikuharriak, Unben… Nahiz eta denboraren poderioz nahiko degradatu diren, menditik ibiltzean, patxadaz, haien ondotik pasatzen bagara, une batean gelditu gaitezke eta hausnartu dezakegu gure arbasoek duela milaka urte eraiki zituztela, ez gutxi kostata, euren hilak omentzeko.
Kostaldera joango gara, paraje ezin ederrago batera: Urdaibaira; Busturiko Altamira auzora. Eliza ondoan dauden GR-38 ibilbidearen markak aurkitu eta jarraituko diegu. Ibilbidea oso ondo markatuta dago. “Ogia eta arraina” ibilbideko azken etapakoak dira, Gernikatik Bermeora doana. Etapa osoa (20 km) egin daiteke, baina gure proposamena da laburragoa egitea (13 km inguru).
Markei jarraituta, Alarbin ola zaharraren ostean eskuinetara egingo dugu. Mendira sartuko gara. Kilometro-pare batera ikusiko dugu basakorta baten erdiko harria, eta apur bat desbideratzen bagara, Sorbituagako menhir ederrarekin egingo dugu topo. Duela gutxi aztertu eta berritu dute, sute batek apurtu egin zuen eta. Markei berriro jarraituko diegu eta errepidea aurkituko dugu, landetxe batzuk, eskola zahar bat, baserri batzuk, eta basoa berriro. Une batean GRa bitan banatuko da, eta guk, ezkerretara, Katillotxuko tontorrera, doan bidea aukeratuko dugu. Leku ederra da, Urdaibaiko bista ezin ederragoekin. Gure arbasoek gauza bera pentsatuko zuten, zeren bertan, cromlechetan, senideak-eta hilobiratzen zituzten, ondoan jarritako paneletan ederto adierazten den bezala.
Markek Bermeoraino jarraitzen dute (6 km eskas), baina guk eskuinetara egingo dugu, aldapa-behera zuzen eta bortitzetik, Sukarrietara heldu arte. Altamirara itzultzeko dauden hiruzpalau kilometroak trenez edo oinez egin ditzakegu. Oinez egitea erabakiz gero, GR-123ko markei jarraituko diegu, edo zuzenago doan bideren bat hartuko dugu. Azken zatian Madariaga Dorrea eta ekoetxea ikusteko aukera izango dugu.