Brontze Aroan eraikitzen hasi, eta gehienbat Burdin Aroan zabaldu ziren. Zergatia argi ez egon arren, orduko biztanleak babes handiagoa bilatzen hasi ziren eta herrixkak gero eta altuago eraikitzen zituzten; harresiak eta defentsa-sistemak ere gero eta altuagoak eta hobeak ziren. Euren babespean zeuden, besteak beste, etxeak, animaliak eta hilobiak. Horrela bospasei mende bizi ostean hasi ziren kastroak uzten, harik eta guztiz abandonatu zituzten arte. Hori Kristo aurreko 100. urtearen inguruan izan zen, erromatarrak agertu eta batera.
Luzaro uste izan da isurialde kantauriarrean, gure inguruan, oso herrixka gotortu gutxi egon direla. Izan ere, orografiak, landaretzak, lurraren azidotasunak… ez dute lagundu ez kastroak mantentzen, ez aurkitzen. Hala ere, hainbat kastroren berri dugu gaur egun, Gipuzkoan zein Bizkaian.
Txorierrin bertan Berreagako kastroa dugu, Mungia eta Zamudio artean. Egia esan, han bertan ez da askorik ikusten, baina orain dela hainbat urte indusketa egin zen, eta aurkitutako objektuak eta estela ederrak Bilboko Etnografia Museoan daude. Era berean, baliteke Larrabetzuko Gaztelu auzoan ere kastro bat eraiki izana. Bestalde, Zallako Bolunburuko kastroa bisitatzea merezi du: harresiko zatirik handiena berreginda dago mendi-tontortxo batean.
Baina baten batek bisita merezi badu, hori Arrolako kastroa da. Marueleza izenez ere ezaguna, Nabarniz eta Arratzu herrien artean dago. Handia da, itzela, eta Urdaibaiko bista ezin hobeak daude bertatik. Kastroko “ate nagusiko” hormak ikusgarriak dira, bihurgunean, bospasei metroko altuerakoak; haien gainean egurrezko hesi bat egon zen ustea dago. Barrura sartu, eta etxeen aztarnak ikusi daitezke. Aurrera jarraituta, hegoaldeko atea topatuko dugu 300 metrora baino gehiagora. Sorpresak ez dira hor amaituko: ate horretatik behera eginez gero, zuzen eta une batean eskuinaldera, Gaztiburu aurkituko dugu kilometro batera. Zer da edo zen leku hori? Bada, ez dago argi. Kastroaren garai berekoa da, eta lau harmaila izan litezkeenek plaza bat inguratzen dute. Batzarretarako erabiltzen zuten? Erritualetarako? Ez da beste inon halakorik aurkitu, eta leku misteriotsua da, duda barik. Beste aldetik, Arratzun dago Arrolagune interpretazio-zentro interesgarria.
Hainbat lekutatik hurbildu daiteke Arrolako kastroraino, baina gu Nabarnizetik hurbilduko gara eta bederatzi kilometroko joan-etorria egingo dugu. Elizatik irten, eta beheko errepideko biribilgunera eta beherago dauden baserrietara joango gara asfaltotik. Han GR98ko markak topatuko ditugu: Urdaibaiko bira. Markei jarraituta, ezkerretara egingo dugu bidezidor batetik. Une batean errepide nagusia gurutzatu, eta hormigoizko pista batetik jarraituko dugu. Esan beharra dago, zati hori errepide nagusitik egin daitekeela, baina mendizaleontzat askoz politagoa da GRi jarraituta egitea. Pistatik 700 metro egin ondoren, kontuz ibili beharko dugu: markek ezkerretara egingo dute, baina guk aurrera jarraituko dugu. Hirurehun bat metrora, pista nagusia utzi, eta eskuinetik jarraituko dugu: laster helduko gara Arrolako kastroko ate nagusi ikusgarrira.
Ate nagusi ederretik sartuko gara; etxebizitzak izandakoen hondarrak ikusiko ditugu bertan; gotorlekura igoko gara eta bista ederraz gozatuko dugu; eta aurrera jarraituko dugu bidezidorretik. Kontuan hartu kastro barrutik goazela, eta oso garbi ez dagoen arren, eskuinetara harresiak jarraitzen duela. Laster, 300 metrora, hegoaldeko atea ikusiko dugu. Kastrotik atera eta Gaztiburura joan nahi badugu, behera egin beharko dugu; aldapa gogorra da. Kilometro erdira, eskuinean, baserri batera doan pista ikusiko dugu. Guk, berriz, aurrera jarraituko dugu, eta eskuinetara egiten duen hurrengoa hartu. Beste kilometro erdi bat eginda ailegatuko gara helmugara. Gaztiburu alanbrez itxita dago ezkerraldean. Leku eta harri misteriotsuak topatuko ditugu bertan. Itzultzeko, ia leku beretik egingo dugu hegoaldeko ateraino. Hor eskuinetara egingo dugu; baserri baten ondotik pasatuko gara; eta kastroa iparraldetik inguratuko dugu zuhaitz artean. Azken zatia, Nabarnizera heltzeko, errepidetik egingo dugu oraingoan. Domeka goiza bada, ez ahaztu Arratzuko interpretazio-zentroa bisitatzea.